Monday, October 12, 2015

PA TE ZAH

By Lala Khobung

Aizawl Post 8.7.2015 issue a thianpa P.C. Lawmkunga, kei chuan a lehkhabu ziah “I dam maw-Mama Pa” kha tha ka tih em avangin, “Mama Pa” ti a ka koh thin article “Manipur lan a tang in” tih ka lo chhiar ve atanga he article hi rawn ziak ve ka ni. Ka thil rawn sawi te hi a thil thleng tak tak (real incident and personal experience) an ni a, mi thenkhat te hming erawh ka ziak lo.

Churachandpur-a tleirawl pakhat chuan a pa a sual rawk mai a, in atangin a chhuak a, Mizoram-a a ni te a va bel a, a lo haw leh chuan, “Pa te sual zawng a tih chi lo ngei mai, ni te pawh in min lo welcome lo,” ati. Ani phei hi chu tunah Aizawl kohhran pakhat-ah Upa ani tawh. Manipur-ah Advocate ni in law ka practice lai khan ka thianpa nen case kan ti dun thin a. Ani hih kei aia siniour ani a, a nupui pawh Manipur hmeichhe zinga Judicial officer hmasa ber leh Chief Judicial Magistrate hmasa ber ani. A pa pawh State /UT anih hmaa Police a lal ber ani. Tumkhat chu an inah ka va leng a, kan titi lai chuan a muthlu deuh reng mai a. “I nuam sam meuh nang e?” tih a ka han zawh chuan zana a mut hilh tlem thu min hrilh a. A chhan ka han zawh chun, “Nizan ka u a lo haw har deuh a, ka pa’n alo nghak a. Ka u lah chu a rawn rui lut a. Ka u chu sitting room-ah a thut tir a, a nupui leh kei ni nupa pawh min kai thova, min thut tlar tir a, ka u a hau a lawm maw le,” ati ta mai a. A u chu Chief Engineer a ni a, a nupui chu Manipur-a hausa bera an sawi fanu, Cinema Hall thleng a pa’n a chhawm tir ani. “I pa chuh a thin a rim viau ani maw?” ka han tih chuan, “A thin a rim khop mai, ka u pawh a hau na viau; mahse aw ki sang a hmang miah lo. Ka pa chuan – ‘mihring hi kan rawn pian chhuah hian mawl saa rawn piang kan ni a, chu mawlna hnawt kiang tur chuan ka neih chhun chhun sengin school tha ah ka kal tir che u a, hei thleng hi in thleng a. Enga ti nge at leh mawl leh phet tuma zu i in,’ ati a. Kan nupui veve te nen chuan ngawi rengin kan ngaithla a. Ka pa chu a ngawi veng veng a, ka u chuh a en a, zu in tawh ngai suh, a rawn ti leh a, ka u chuh a en leh vang vang a, enge maw chen hnuah chuan, ‘va mu tawh rawh u,’ a ti a. Kan nupui te nen chuan kan room veve ah ngawi rengin kan lut,” tih thu min hrilh. Khati khawpa officer lian leh hausa an ni a, an pa khah kamkhat mahin an chhang let ngamlo.

Hun dang leh ah. Ka siniour kha Ukil siniour leh thiam, Manipur Advocate General a ni a, a nau chu Session Judge, Manipur a Judge sang ber, a hnu a High Court Judge rawn ni a ni. Khati laia Manipur Chief Minister pawh kha ka siniour chamber a juniour a lo awm tawh a ni. CM anih lai pawh khan ka siniour chu a zah viau. Tum khat chu holiday ni in an thian officer lian tak tak ten en an in ah zu an in ho a. An ni ho hi chu chaw ei khawm leh zu inkhawm chang hi chuan table leh chair a thu lovin pheikhawk an phelh a chhuat ah bawp khawkherh in an thu bial thin. An ni unau hi in dang chang tawh an ni a, an pa te nen compound khata cheng an ni. An zu in thu an pa putar tawh tak khan a hriat veleh a fa te awm khawm na chu lung in a han vawm (tawng) ta mai a. A fa te leh an thian te chuan an pheikhawk pawh bun hman lovin an khaia, an in sa seng. An pa chuh an chhang let ngam miah lo.

Hun dang leh ah. 1969 a D.M. College a P.U. (Science) ka zir lai in kan Hostel kawt kawngpuiah tleirawl zurui an inti buai a. A bul hnaih a putar pakhat hi a rawn kal a “Tu fa te nge in nih, engatinge hemi laia in rawn in ti buai, in zak nang e,” ti hungin a rawn beng thuai thuai ta mai a. Tleirawl ho chuan chhang let miah lovin an in sa seng hlawm.

Mi lian leh ropui thenkhat hi chuh an polite in biak an nuam. Allahabad University-a awm lai in ka thian tha, unau ang maia in en leh pawisa te pawh in pur tawn leh in tawm thin hi a chhung hnai a rawn zin a, kan awmna International Hostel-ah a rawn kal a. Ka thianpa chu a len chhuah a vangin ka room-ah a rawn kal a. Ani chuh pa hleitling tak leh sar vur mai hi a ni a, kurta leh dhoti a inthuam ani. “I thianpa alo leng chhuak si a, i room hi min kawh hmu a,” a rawn ti a. Kei chuan thiante chhungte tiin tha deuhin kalo dawng sawng a, ka khum a chuan ka thut tir a. Meitei tawngin kan inbia a. Thingpui tur tui ka chhuan lai ani a. Thingpui ka han siam dawn chuan, ‘Kawfi nge i duh thingpui,’ ka han tih chuan, ‘Kawfi without sugar,’ a ti a. Kawfi ka han siam dawn chuan, ‘Spoon eng zah nge,’ ka ti a, ani chuan ‘three spoons,’ a rawn ti a. Mak kati deuh khawp mai a. Kan han ti ti vel lai chuan, ‘kan MP ve hi chu ka duh thu an sam lo khawp mai, Nagaland MP te chuan Prime Minister pawh hi ngam takin Hallo an ti mai a. Sap tawng tlem a han telh chang chuan a pronouncement vel chu changkang tak, Sap ho ang mai hi a ni a. Ka thianpa alo thlen chuan introduction a han nei a. Ka room a lo awm a kha Mizo Union movement lai a an hla a, “State lalber PB Singh an Union kawng a dal thei lo,” an tih a kha alo ni reng mai a. A hming tak chu Maharajkumar Probrata Singh ani. Ani hi Maharaja Churachand Singh a fapa pahnihna a ni a, a u Budhachandra kha Manipur Maharaja (Reng) ni in, a ni kha Premier (Prime Minister) lo ni thin ani. Manipur in India Union an zawm khan m Chief Minister hmasaber ani. A nu chu Dhanamanjuri, Nepal lal fanu ni in, tuna Imphal a D.M. College hi a nu hming chawia andin ani. Law ka practice lai khan Imphal-a ka kal chang hian ka tlawh thin a, a inah chaw te ka ei thin a, kan inkawm ngeih thin hle. Captain P.B. Singh tih a nih thin chungchangah, “Nangni lal chhungkua te hi chu British ho khan sipai rank sang tak tak hi an pe thin che u a, Captain i nih hih pek (confer) a ni em?” tih ka zawhin, “Teuh lo e, kei chu a tak tak ka ni, i awih lo chuan Churachandpur a Sub. Lianvawma zawt rawh. A ni kha ka ardali a ni thin. British sipai a ka tan lai khan sawrkar pawisa chengkhat mah ka ei ve lo, hlawh pawh ka lak loh bak ah ka uniform, mess fee, rel chuan man te pawh ka in tum vek bakah 2nd World War lai khan Jet Fighter pakhat British tan kan leisak ve,” ati. Assam Governor Hydari Akbar fa nu nen khan an inngaizawnga, Governor pawh khan a makpa a tan a duh. Mahse an innei ta lo. An sawidan chuan, Governor khan a fanu neihtir bakah Manipur kha Pakistan zawm tir tura ruahhmanna a awm vang khan Pu Nehru leh Sardar Patel an inrawlh a, Lal thisen kai lo nupui a a neih a rem lo thu kha an rawn tan chhan vang niin an sawi. Khati a an inneih a rem loh vang khan a ni ah chuan ‘ka ngaihzawng hi ka neih loh chuan ka dam chhungin nupui ka nei lovang’ ati bur mai si a. An innei ta lova, ani pawh nupui nei lovin a awm hlen. Kan inkawm changa a vanglai hun han sawi te kha nuam a ti a, Mizo Union hla Mizo tawng mi kha engemawzat a sa thei a, tuna ka hriat te pawh hi a ni hnen atanga ka hriat ani. Manipur President Rule a nih lai khan a ni leh Major Khating kha Governor advisor an ni a, portfolio zawng zawng an mahni kutah khan a awm vek. Churachandpur hi a pa hming chawi a sak anih vangin a ngaina viau. Ropui taka a rawn zin tumin mi rawn ko a “Lala, hei in veng ah ka rawn zin a, khaw nge mi’n len pui ang?” ati a. “I thian hlui L. Tawna i tlawh ang,” ka ti a. Kha ti lai khan Pu Tawna kha stroke vangin chau tak leh tawng theilo in a awm lai a ni. An han inhmu chu in ngaina takin an in kuah a, Pu Tawna pawh a tawng chhuak thelh. A kut zungchalin Pu Tawna kha a han kawk a, fiamthu in, “He was my first enemy,” te a han ti leh rih thin. A ni Pu Tawna lah kha pa ropui tak, British sipai bang ani a, Mizo Union vanglai khan Manipur lama an hruaitu ani. An tum ber chu Manipur atanga chhuah a, Lushai Hills nena awm ho ani. Mipui lah kha an hmin hneh, Khuangpui nen Mizo Union hla kha man han sa a, a then chu an rui a tui a leih harh a tul hial. Manipur a han keh mai tur kha ngai ngam lovin P.B. Singh khan Manipur Rifles engamawnizat hruaiin Senvon khua-ah a zuk kal a. Mizo Union hotu te nen an han inhmu a, an ni lah chuan Lushai Hills a kan unau te nen rorelna khata awm kan duh an lo ti tlat si a, mipui chuan khuangpui nen, “State Lalber P.B. Singh an Union kawng a dal thei lo,” tih hla kha an sak khum a, an han lam vel lai chuan an kutin an han vai a, a ramri vai tan zawng in, uar em em hian an lam mup mup mai bawk si. P.B. Singh kha kha ti lai a Manipur Prime Minister ani ka tih tawh khah. Senvon khua-ah Public Meeting a kova. A rin lo ang takin mipui an rawn kal khawm a, mahse tumah hlim hmel an pu lo. Rin ai daih khan mipui an tam. P.B. Singh chuan thu a han sawi a, “Lushai Hills nena rorelna khata awm hi chu a theih loh, Manipur hi inch khat mahin a hek thei lo, Manipur-ah awm reng ula, in duh chuan Autonomous District pawh tunah hin ka pe ang che u,” ati a. Kha ti lai tak khan L. Tawna chuan, Khuangpui Tawna kha signal a han pe a, khuangpui chu a han vaw ri dup a, mipui chu an ding veka, ngawi rengin mahni in lam an pan vek. Chu veleh P.B. Singh chuan Mizo Union hotu leh valantiar te chu sipai a man tir a, Churachandpur lamah an hruai ta a. An hotu L. Tawna kha Imphal Jail-ah an tan tir a. A ni lah khan “Manipur chaw ka ei dawn lo,” a tih vang khan Imphal-a Hmar awm te khan an thawh lawma chaw an chum saka, an va pe thin. Pu Tawna lah khah a nupui nei thar hlim khawhar nen, a chaw petu hnenah – inrawn kal tlai lutuk, in chawhmeh a tui lo, in chaw a hmin thalo, a nem lutuk, a rum lutuk – tih khan a lo hau ziah leh nghal. Chaw va petu pawh an inhnawn thin. He lam chuh sawitur la tam mahse la duh tawk rih phot ang.

Hmanlai lal kha lal an duh leh chanloh an hlauh vang khan an pa te lal kha an that the chawk. Moghul lal Aurangzeb phei kha chuan a unau, chhungkhat laina te a thah vek bakah a pa Shah Jehan leh a farnu chauh kha an nun na a zuaha. Mahse, Agra Fort-ah a khung hlum. Taj Mahal chanchin an sawi changin Shah Jehan an a nupui Mumtaj a hmangaihna thu hi an sawi tel thin. Mumtaj kha mi nupui a ni a, Shah Jehan khan a duh vangin a pasal a thah tir a, a nei a, a fa 13 na a neih in Deccan-ah a thi a, a ruhro kha kum 12 vel hnuah tuna Taj Mahal ah khuan an dah. Mumtaj thih hnu reilo te ah Mumtaj nau kha a nupui tamtak zinga pakhat a tan a nei leh. Tunlai a thil hlauh awma ngaih chu, Taj Mahal khu a rit avang leh Jamuna lui a hnaih avangin erosion a nasa a, chim mai theih a ngaih ani. Shah Jehan a plan-ah chuan tuna Taj Mahal khu Marble var a sak ani a, a zawn chiah Jamuna ral leh lamah khuan ama thlan tur Marble dum hlira sak a, lui chunga leihlawn dawh a in do tawn tur tih a ni. Mahse a tih hma in a fapa Aurangzeb khan a laina hnai zawng zawng thatin a tan tir tawh si a, a ti hman talo a ni. Hmanlai lal ho khan nupui an lo ngah thei viau. Bible a kan hmuh ah chuan Solomon khan nui 1000 a nei. A ni aia nupui ngah an awm. Vijay Nagar Dynasty a Krishna Devaraja khan nupui 3000 a nei. Akbar, The Great pawh khan nupui 5000 a nei.

(23rd July, 2015)

No comments:

Post a Comment