Tuesday, October 13, 2015

HMAR KHAWBUNG BAWICHHUAKA

(7th March 1912 – 12th March 1985)

By Lala Khobung

Dr. Lalkhawlien Pulamte article le inzoma Hmar Khawbung Dohnuna chanchin ka ziek khah lo tiem ta ngei in ta. Ka hril ta ang khan H.K. Dohnuna khah Hnam a chieng tak a nih. Hmar tronga hla phuok dinga Rev. Thangngur thurawn petu, Hmar tronga Inchuk tran bu (Bu hmasa) le Hmar tronga hlabu siem hmasa tak a nih a. A naupa kum 1920 bawr vela Doctor puitling Dr. H.K. Thanglura khah a nuhmei dingin Parbung khuo mi lekha thiemna nei khom nilo Hmar nunghak Darsunkim (Deknu) an nei tir a. Chu ang bokin a naupa mi ropui H.K. Bawichhuaka khoma Hmar-Traite nunghak, Hmar trong hmang ngei, lekha ziek le tiem thei trawk Vanlalmuon (Muoni) nuhmei in a nei. A nau laia lekha thiem thei tak Sapthlengliana khah Doctor an chuk laiin a thi hlau ela, inro a um tak zet el. A nuhmei Roziki khah nu rorum tak a nih. H.H. Coleman in Saptlangval a phierna leia 1929 a NEIG Mission sunga buoina namen lo a hung suok leia kohran a koi dar khan HKD chuh Saptlangval tieng a thrang a, anni tieng a thrang thoktu khah an thrahnem ve si a, sapram tienga sum hung hlak chuh an hmang ve thei ta si naw leiin HKD poisa in an in enkol a. Chu bakah sorkar tienga inthokin sukbuoi an ni zing bok leiin HKD chuh a bei a dong thei hle el a. A nuhmei Roziki chun “Ieng leia beidong el am i nih a? I umna ding chuh nikhat thil thu a khom tlangval haiin bawl zo el thei an ta, kei le naupang hai chuh hnuoi le van kar a umin kan in chung chuh van ni’ng a ta, kan khum chuh hnuoi ni’ng a tih” tiin a thlamuon.

HKD a thi thut lei khan a rawi hai khah an bei a dong ta vieu el a. Saptlangval hlak chun a nuom angin sum a hung thawn thei si noh. Welsh Mission-ah an nei po po leh lut vong dingin thu an sukthluk el ta a. Hi thu hih Roziki’n a hriet chun a tlawmngai em em el a, thil um dan hai chuh Saptlangval a zuk hril a. Saptlangval chun “Hmingi nu (Roziki) le chauh khom IBPM-ah ngir zing kan tih” tiin lekha a hung thawn.

H.K. Dohnuna nau pariet laia pakhat, miropui, Mizo District Council-a Secretary, MDC le C.E.M (Tulaia Chief Minister ngirhmun) chen lo ni phak H.K. Bawichhuaka hih a naupang laia inthokin mi danglam tak a nih. Doctor khom kum thum an chuk a chuh a ten a siet em leiin zo loin a maksan. A tleirawl lai chuh Bombay-ah Film Star ni tum hlak a nih. Dacca a School a kai lai iemanichen a chanchin a sunghai in an hriet ta naw leiin a pa’n an makpa Dr. Khuala chuh zu zong dingin a tira. Dacca-ah a zu hmunaw leiin Calcutta tieng a zong pei a, Night Club-ah Sap nunghak leh an lo lam zek zek lai a zu hmuh a, an in Lakhipur tieng a hung thruoi. Hi lai huna hin ama chuh vuongna khal (Pilot) inchukna-ah a lo in admit alo nih.

Ni khat chu Lakhipur-a an in verandah-ah a pa leh to trokin an inthrung a, a pa chun “Bawiha, iem i ngaituo?” a hei ti chun, “Khuola khawvela a hung pieng ve hi chuh ava hei vangduoi thlak de aw, lo umnaw chu nisien vuong ve duoi duoi ding kan tah a,” a tih. Hi zoa hin Shillong-ah Class 7 & 8 a zoa, Class 9 an chuk lai a pa thi leiin a sunzom ta noh. Kohran tieng hun sawtnawte hotu a ni hnungin politics tieng a lut. 1942-1945 Lakhipur-a a umlai President of Hill Panchayat a nih a, Mizo Union Party a khan hotu poimawtak a nih.

Chalte Pahlira Hmar-Thriek-Tuolor khah kan inngaina in kan inpawlngei vieu a, ami hrildan chun –Lushai Hills-a Mizo Union hotu hai khan Manipur tienga mihai ngaisak ta loa Autonomous District Council an lo pom el khah ama le HKB khah an huphur lei a nih. HKB khah politics leiin Jail a hai khom a lo intang ve a. Dr. Rochunga Pudaite mi hrildanin, Manipur sorkarin Manipur-a a lut an phalnaw khah a hrietzinga. 1947-a India in independent a hung hmu khan Manipur Borsap kuomah thirhrui a thona, “Manipur-ah ka hung ding ana, ka tlungna ding Dak Bangla lo buotsai roh” tiin. Manipur Borsap leh an inhmu khan, “Ka zalenna a tlung ve ta a, mi zalen ka nih ti hril ding che a hung ka nih. I suok hun ding kan rel mek a nih” ti po a hril. 1960-a Hmar le Kuki buoi lai khan Hmarkhawlien-ah a zun zin lai Hmar tlangval sawmkhat velin silai siemfawm (Hmarkhangzep) puta fe a hmuh a, an hei fe liemhnung chun “An va huoi tawl awm deh” ti poin a comment. Aizawl a hei tlung chun Hmar papui iemanizat “Komiti poimaw” tiin a kokhawm a. Zotlangmawi chu kotkhar-ah lo duty dingin a ti a. An hei tran chun Lalhmingthang (P & Sons), silai le amu zorna dawr neitu kuomah “Silaimu iengzat am i kol?” a ti a, ama chun “Ala thrahnem ie” a ti a. HKB chun “Zor suok tanaw roh” a ti a, chupo chuh an komiti na thu a nih. HKB hih mi ienganga milien le ropui khom ni hai sien a chung en bik ngai noh a, mi inhnuoitak khom ni hai sien a sie hnuoi chuong noh a, ruol pawlin a pawl vong hlak a nih. Pandit Jawaharlal Nehru Aizawl-a a hung inzin truma an pawl khom khan HKB thil hrietzie le Sap trong a thiemzie hai a hrietin Nehru chun “Lekha iengchenam inchuk?” ti a an donin HKB chun “Matric khom ka zo noh, lekhabu ka tiem hlak (I read some books)” tiin a don.

J. Malsawma Hmar-Hrangchal (Thanpuii pa) in ami hrildanin, nikhat chu HKB in sipai camp a leng dingin a fiela. An commandant rawiin officer 10 vel anlo uma. Titi an hei tran chuh HKB hlak khah saptrong a hnesaw bakah ieng tieng subject khom, botany, agriculture, medical, sports, science le sipai ralthuom tieng chen khan sipai officer hai nek khan a hriet lem amanih ti dingin an Commandant rawi khan sunnithlak deuthaw in a lecture an ngai thlak ani deu tak. Prime Minister Moraji Desai le an inhmu trum khan chuh an in ter theinaw ani deutak, sawt khom an inbiek noh. Union Home Minister Y.B. Chavan Silchar-a a hung truma hotu dang hai leh an zu hmu trumin thildang an hril hma’n, “India ram hih sakhaw zalenna ram, mitinin mani ditzawng zawng sakhuo ei biek thei a, inthawlui le inthlem a thieng noh. Nangni Mizo Kristian hai hin hnamdang hai Kristian a siem intuma, Chakma hai lem chuh Kristian-ah insiem nuol tah, hieng hih inthawding an noh,” alo ti ela. Chu phing leh, HKB chun, “Bible-ah an zieka, Lal Isu’n ramtinah fe a, Chanchinthra hrila, Kristiana mi siem ding le a ring ta phot baptis dingin thu ami pek. Chu leiin Mizo hai hin Chanchinthra hih hrildar pei kan ta, mihai Kristian ni dingin fiel pei kan tih, tukhomin mi khap thei naw ni hai,” a ti phingin an inthrat thre ta ringot.

C. Pahlira Ex. E.M & M.L.A, mi hrohrang le huoisen, A. Thanglura Hmar-Darngawn (Undivided Assam-a Cabinet Minister) lem khan chuh, ‘Mizo Union Bulldozer’ ati hiel khah ka pa neka upa nisienkhom kan inngaina in kan inruolthra em em el a. Khawlai-ah kan inhmu chang dam hin kan in chibai hih kan inchel zinga, inchel pum hin kan leng hlak. L. Keivom leh damdawi in-ah 19.7.2011-a kan va kan khah ka biek nuhnungtak a nih. 30.7.2011 khan muol a mi lo liem san tah a. A vui tawmin midanghai thaw naw ang takin a ruong bulah ka ngira, a ruong chunga par an sie hai khah mi la la son pek vak dinga ka ngen hnungin, “Mihrang, thangsuo, hotupa C. Pahlira, hi Hmar Thangsuopuon-in ka hung inkhum che” tia ka hei inkhum hnung chun, kan khumna thangsuopuon khah la kieng nawka a ngaia par hai khah sie nawk el dinga kati chun a bula um a sunghai khan ‘a ngai noh’ an ti a. Kei chun ka maksan nawk ela, a hnungah an lak suok le suok naw ka hriet ta noh.

C. Pahlira mi hrildanin – Major General Sham Harmasji Framji Jamshedji Manekshaw (a hnunga Field Marshal) Mizoram-a a hung trum khan a chuongna Helicopter MNF haiin an lo kap lei khan a lung a sen em em el a. Zana chun Sipai Camp-ah sipai officer hai, Aizawl D.C., T.S. Gill bakah HKB le C. Pahlira hai hma-ah an hrosa in a hrang rak el a. A hrang lai zing chun HKB le C. Pahlira hai tieng en pum le tham naw takin “Nangni khom inrawihai kuomah hril ro, MNF hai puok an phura, fak ding an peka, an in a hai an inriektira an thrangpui chun MNF thluk bok a hrem ding an nih ti hril ro” a ti a. A hrilzo chun HKB khah a ngira, “General, i hril ding i hril zo ta?” a ti a, General chuh alu an bu nghuka. HKB chun a rawl a hei khawng phota, muong chang le zamna nei der lo hin, “General, hei hril ve’ng ka tih. Tuta i hril po po khah Mizo mipui hai kuomah i thaw ding ani chun tuhin kei le C. Pahlira hih mi man nghal la jail-ah mi khum nghal roh. Tuhin ka inah hei inlawi ka ta, ka inah MNF hai hung lutin fak ding mi hni hai sien pe’ng ka ta, alo um remchangnaw ani chun ka nuhmei amanih ka servant hai inhnik taka siem dingin hril ka tih. Riek an nuom chun an riekna ding inhoi tak siem pek kan tih. Kan Mizo dan in mikhuol hnar a thieng noh. Independent ka dit tina ani der noh. An thuom phur dinga mi an ti chun lungawi takin phur el kan tih. Hieng hai po hih thingtlanga kan mipui haiin an thaw ding vong a nih, khawla’m security a uma? a mi venghimtu ding kan nei sinaw chun tuta i thupek khah Mizoram mipuiin kan zawm thei noh, a ti ruolin a bula table chuh na fe hin a hei chum thum dum el a, midang um ve hai chuh an meng phawk zak el ta a. General khom chuh a zai in a hung innem ve ta a. Chu zoa chun titi na dang dangah lutin thil ramtin an hril tlang ta a. Iemanichen hnunga chun General chun HKB saptrong hnesaw zie le thil a hrietna zau zie hai a hmu in a kuomah, ‘Lekha iengchenam inchuk, khawlai College or University am i kai a? “ ti a an don chun HKB chun, ‘Class 10 khom ka pass noh, amiruokchu, lekhabu ka tiem hlak’ tiin a don.

Trumkhat chu Prime Minister Indira Gandhi kuomah, “I nuhmei puihai hieng khopa nunrawnga i sipai haiin an soisak hih i thupek ani? an sawisak lai hih i mit ngeiin hung hmu ve roh,’ tiin thirhrui a thon. Trumkhat nawk chuh Indira Gandhi kuomah, ‘Pi Prime Minister, Laldenga hih iengang hremna am phu in i hriet, khaihlum hiel ngaia i hriet chun Assam Chief Minister B.P. Chaliha hih khaihlum hmasa ro, an mawphurna an ang char,’ a hei ti chuh Indira Gandhi khom a mengphawk hle. Mizoram ta dinga State hni dinga Delhi-ah Ch. Chhunga, C. Pahlira, Hrangaia leh an zu fe trumin HKB chun a ruolhai kuomah, ‘Indira Gandhi ka fiem met ding ana, lo innui der naw ro’ a ti a. A room an hang luta an hang inthrung fel chauh chun HKB chun, ‘Pi Prime Minister, keini Mizo danin lekhazuol hawp thei kan ti?’ a hei ti a, ama chun ‘aw, hawp ro, hawp ro’ ati ruolin HKB chun sikret a hei phora, Indira Gandhi chuh a hei thre hmasa a, ama chun ‘ka hawp ngai noh, ka lawm e’ a ti a. Chu zoah a ruolhai khom chuh a hei thre a, an ni chuh hop ngailo an ni a chuh an lak thoa, an reng chun an lakkai a, an hawp ta seng a, lekhaziel hawp pum chun an hril nuomhai chuh an hril a. An hril dinghai an hrilzoa an hei suok tawm chun HKB chun muongchang le dam duoi hin, ‘I want to link, on your breast, very very closely’ a hei ti a, Indira Gandhi chuh a mit meng inbiel pumin a to ta veng veng el a, a sari chun a awm zawn chuh a hei inkhum thra sauh a. Chu lai chun HKB chun rawl innem le dam duom hin ‘Madam Prime Minister’ a hei ti nawk a chuh ama chun iengkhom a hril ta noh. Room a inthoka an hei suok lai chun lekhazuol khah an la hawp khu vung vung lei khan Chanchinbu mihai khan an lo hnai nghala, ‘iem inhril’ an ti lai chun Indira Gandhi khah a room a inthokin a hung suok a ‘HKB, khang hai khah iengkhom hril naw roh, misuol (rascal) an ni khah’ ata a room a chun a lut nawk el a. Anni pali khah Delhi-a Republic day lawman-ah an la thrang ve a, tribal lal (chief) hai thrungna, a tawp tieng an inthrung ve a. Indira Gandhi chun a kut pahni inchip a awma sie in ‘Namaste’ a hung ti phei pei a. An bul a hung tlung chun HKB khah a ngir vut a, Indira Gandhi khah kut ngei in chibai a lo buk el a. Chu zoa chun Indira khah an thiemnaw deu am ani ding Tribal lal hai khah an rengin a kut ngeiin ala va chibai nawk a, chu zoa chun a hung phei nawka HKB bula chun a hung inthrung a, an titi a, chulai chun Hrangaia chun a ruolhai kuomah Mizo trongin fiemthu in ‘Indira le HKB hih an in ngaizawng deu ani awm de aw’ a tih.

HKB remhrietzie chu, trumkhat chu V. Lalkhama hin zor dingin Tripura tieng Sai-ngho a phur a, police haiin an lo man hlauh el a. A beidongin HKB kuomah chanchin a hei hril a. HKB chun, ‘A va hei buoithlak thei de aw, khel var tlawmte hril a trul ani hih’ a ti a. Chuongchun Tripura Lal (Maharaja) kuomah, ‘Sai-ngho present che ka nuom a, mi ka hung inchawitir a, lampui-ah police haiin an lo sukbuoi el a, lo va ngaiven roh,’ tiin thirhrui a hei thon a. An man pa chuh Rengpa thupekin an insuo nghal. HKB khan a hunlai khan Kohran Constitution hai khom a siema, chun tu chena Mizoram-a Dan tamtak hih District Council-a Secretary le CEM a ni laia siem an nih.

HKB nuhmei hmasa Vanlalmuon khah lekha thiemna neilo le mimawl, mi naran ve el a nih. Ama hlak khah mithiem, ruol pawl mi, standard insangtak, incheina tienga khom ienglai khoma uluk tak le sap nun pawphak ve khah a ni leiin nupa ni zing khah a remchang nawna khah a hung tam a. A nuhmei hlak khah an phalam. In ngeinawna le insuk thiemnawna nei lei niloin an inbiekrema an inthre a. An inthre hnung khomin inhmangai le in ngei takin in hmun khatin bel khata bu le hme suongin an la cheng hmunkhat a, an inthre ti hih mi’n an hriet noh. Iemanichen hnungah in dangah a sie a chuh hmangai le laina takin pasal a nei nawk hma po khan ala enkol zing. Hi a nuhmei le an nau Mae Rodini Fente hih Mizoram Governor Personal Assistant a ni a, kan insirpaw vieu. Nikhat chuh kan inah a hung a, a sangpa Lalrinsan, Mizoram-a mihrat zongna Sports Department in an buotsai a khan pakhatna a ni a chuh sin an pek el naw lei khan Director hei phone dingin ami hung ti a. Kei hlak chun ‘nangin hei phone el la, nang lem chuh nitina Governor le sin thawhmunkhat i nih a, Raj Bhavan a inthok khan hei phone la. I pa hlak chuh mitin hriet’ ka hei ti chuh, ‘Ka nuom teu noh, i phone nuomnaw leh ei phone naw ding ani chuh’ a ti hmuk el a. Ama khom hih a pa hai ang deuin mi hnuoi a lut le thil hni hih a nuom naw vieu in ka hriet.

HKB khah mani hmasiel lo, duam lo le corrupt lo tak a nih. Secretary le CEM chen a lo ni a chuh hmun le hmang a nei naw vieu. 1970-a CEM a inthoka a tlak khan Bangla suoksan a ngai ta leiin Lalhmingthanga (P & Sons) in a in pakhat an hluo tir a. Electric venga inhmun chite a nei ve a khan Ralauva rawiin Mizo Union thralai haiin bawkte an khaw pek a, chu taka chun an sonlut a, chu chuh ama puola in a nei hmasatak a nih. A duthusama a hril hlak chu, ‘Kei chuh hausak hih ka tum noh, ka nuom bok noh. Sikret ka du zawng tak hih hawp thei zing la’ng, tennis inkhel thei zing bok inla. Chu bakah chun beidong tawpkhawk a hmang dingin Bank-ah Rs. 5000/- nei inla, tawk chang loin umzing thei sien.” a ti hlak. Ama bok hin “Tukhom ka huphur noh a, ka er bok noh a, tukhom ka itsik bok noh” a ti hlak. 1970-a CEM (Tulai a Chief Minister ngirhmun) a inthoka a tlak trum khan sorkar thar a ngir hma po, sawt fu el CEM ala ni a. Mi tamtak chun hiengang hun hih remchang a hmangin an thilthaw theina (power) an hmang rak rak hlak a, mani inhaivurna le an ditsak hai ta dinga thilthaw na’n an hmang hlak. Ama ruok hin chuh hieng ang hih a thaw nuom ve noh. “Tu hin chuh a hminga CEM chauh kani tah a, felfai taka office suoksan hih ka tum a nih. Kei chuh mipuiin an mi hnawl ka’n tah a, mipuiin an dit an thlang haiin an sin an zom phat an la thaw ding a nih,” a ti daih el. CEM office a suoksan tawm khom khan thoktu (Staff) hai a kokhawm a, an hotu thar hai lakah ring uma nasataka trawiawm dingin a hril.

HKB hih January 1959 khan Rev. Chhuahkhama naunu L. Thangliani leh an innei a. HKB palai le a nuhmei man va khum tu hai chu Lalsangliana (a hnunga M.P) le Aizawl Borsap B.S. Ingty an nih. L. Thangliani le hin nau 4 an nei a, L. Thangliani hih 4.10.2011 khan a thi.

No comments:

Post a Comment